တကအ်ခၟိုင်

တကအ်ခၟိုင် (Burmese; ဘီလူးကျွန်း)ဝွံ နွံပ္ဍဲပါင်ၜဳသြင်လောန် ပလိုတ်ဍုင်မတ်မလီုရ၊၊ အလုံမွဲ တကအ်ဂှ် ညးစၟတ်သမ္တီလဝ် ပွိုင်ဍုင်ၜါသွာင် နွံ ပ္ဍဲတွဵုရးဍုင်မန် ()၊၊ တကအ်ခၟိုင်ဂှ် သီုဖအိုတ် နွံ 152.22 mi2 (394.26 km2) ဇမၠိင်ဗွိုင် တကအ်ဂှ် သီုဖအိုတ် နွံ 60.04 တိုင်ရ၊၊ ပ္ဍဲတကအ်ဂှ် မၞိဟ်မပဒတဴ သီုဖအိုတ် ၜိုတ် ၂၀၀,၀၀၀ ဒှ်ရ၊၊
နိရုတ္တိ
အဓိပ္ပါယ် ယၟု တကအ်ခၟိုင်ဝွံ ဂွံဆဵုကေတ် ဂၠိုင်ကဵုဗီုရ၊၊ အတိုင် လိက်စၟတ်သမ္တီမ္ဂး တကအ်ခၟိုင်လၟုဟ်ဝွံ မွဲအခိင် ဒှ်ဒၟံင် တကအ်ပိတကအ်၊ ဗွဲကြဴ တကအ်တအ် ဆက်အာတုဲ ဒှ်အာ မွဲတကအ်ရ၊၊ ဒၞာဲ ကွာန်ကြေဝ်၊ ကလုဲ၊ မုဟ်ဒဵု၊ မုဟ်နာင်တအ်ဂှ် ညးကော်စ တကအ်လကိုဟ် တကအ်ယက္ခ၊၊ ဒၞာဲကွာန်မုဟ်ဒုန် စဵုကဵုစိုပ် ကုန်ကြီးဇၞော်၊ ဝင်ဂလုံဂှ် ညးကော်စ တကအ်ဗြဴကၟာဲ၊၊ နူကွာန် ဂလာဒေါအ် စဵုကဵုစိုပ် ကွာန် ကၟာကှ်ေ ဂှ် တကအ်ခၟိုင်၊၊ ပသဇိုင် ကုတၞံခၟိုင် မတိုန်ဒၟံင်တုဲ တကအ်ခၟိုင် ညးကော်စ မြဴသာ်ဝွံ ညးဟီုလဝ်ရ၊၊

နကဵုသုတေသနဝင်မ္ဂး ခၟိုင် ဂှ် ကၠုင် နူယၟု ဂကူမၞိဟ် မၞုံကဵု ဖျုန်စၞာံလမ္စံက် ဂကူသေမိုင် (Semong)၊၊ ဂကူမၞိဟ်ဏအ် ပ္ဍဲအခိင်လၟုဟ် သှ်ေဒၟံင် ပ္ဍဲတကအ်မလေဂမၠိုင်ရ၊၊ အစာဝင် ဗလက်ဒင် (Blagdon) လ္ၚတ် မအရေဝ်ဂကူ သမိုင်ဂှ်တုဲ ဂွံတီကေတ် ဂကူသေမိုင် မဟီုဒၟံင် အရေဝ်မန် ခေတ်တမၠာ မပြံက်နှဴ ကုအရေဝ်ဗဳဇညးတအ် နဳဂရမ်တဝ် (Negrito)ရ၊၊ မအရေဝ် နူကဵု ဂကူသေမိုင်ဂှ်လေဝ် ဂကူမန်တအ် လွဳစလဝ် နွံကီုရ၊၊ ဗွဲတၟေင် မအရေဝ် မဆေင်ကဵု သၠာ်ဂမၠိုင်ရ၊၊ အတိုင်ပၟိက် နာဲဗဳထဝ် မန်ဇြာ မ္ဂး အရေဝ်မန် မကော် ထဝ်/ ထရ် ဂှ် လွဳစ နူဂကူသေမိုင် တာလ် (ƭa:l) ရ၊၊ နာဲဗဳထဝ် မန်ဇြာ ရံင်ကဵု မအရေဝ်တၞောဝ်ဂကူမန် မၞုံ ပ္ဍဲဒေသ အေန်ဒဝ်ချာင်နာဂမၠိုင်တုဲ မကော်ဒၟံင် မအရေဝ် ထဝ် မး (mah) မဂွံအဓိပ္ပါယ် တၟး၊၊ မအက္ခရ် မဆေင်ကဵု နိယာမ အစောမ်သတ္တိထဝ် ပါဲနူတၟးတုဲ မွဲပၠန်ဂှ် ကလေဲ ရ၊၊ နာဲဗဳထဝ် မန်ဇြာ ရံင်ကဵု အရေဝ်ကရေင် မကော် ထဝ် ထူအလွာဲ တုဲ ဒဒှ်ရ အရေဝ်တၞောဝ်မန် မဆေင်ကဵုထဝ်မွဲပၠန်ဂှ် ကလေဲ ရ၊၊ မန်တအ် လွဳစ အရေဝ် နဳဂရမ်တဝ် ထရ် တုဲ ကော်သီုၜါ ထဝ်ကလေဲ၊ ပ္ဍဲမန် ကလေဲဂှ် ကၠေအ်တုဲ သှ်ေဆထဝ်၊၊ ဆဂး ကရေင် မလွဳစ နူမန်ဂှ် ဆက်ကော်ဒၟံင် ထူကလွာဲ (ထဝ်ကလေဲ) ဖိုဟ်ရ၊၊

နကဵုလညာတ် အစာဝင် ဂျောတ် ဝေဘာ (George Weber, 2013) ညးမလ္ၚတ်ပရူဝင် ဂကူသေမိုင်တအ်မ္ဂး နူအခိင် ဘဳစဳ ၅၀၀၀ တေအ်ဂှ် ဂကူသေမိုင်တအ် စုက်လုက် ကုအရေဝ်မန်တမၠာရ၊၊ ထံက်ရံင်ကဵု တဳအဝ်ရဳ အစာဝင် ဗလက်ဒင် ကေုာံ ဂျောတ်ဝေဘာ မဒုင်သဇိုင် အရေဝ်မန် ပ္ဍဲဂကူသေမိုင် မၞိဟ်ဂကူဖျုန်စၞာံလမ္စံက် မဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲတကအ်မလေဂှ်မ္ဂး ဒဒှ်ရ ဂကူမန် စိုပ်ကၠုင် ပဒတဴဒၟံင် ပ္ဍဲဒေသဇိုင်ၜဳမုတ္တမ (ဒၞာဲဂကူမန်တအ် မပဒတဴဒၟံင်လၟုဟ်) ဟီုကဵုလၟိဟ်သၞာံမ္ဂး ၇၀၀၀ (ထပှ်လ္ၚီ)သၞာံပြင်င် ဟီုမာန်ရ၊၊
ဍုင်တြေံ
ပ္ဍဲတကအ်ခၟိုင်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် ဒၞာဲဍုင်တြေံ ပန် ဒၞာဲ ဍုင်ကြေဝ်၊ ကွာန်ဂလာၜဳ၊ ကွာန်ဝါလာန်၊ ကွာန်သက္ကော၊၊
ပၞောဝ်တအ်ဂှ် ဍုင်ကြေဝ်ဂှ် မၞိဟ်တီဂၠိုင်အိုတ်ရ၊၊
သဘင်ကျာ်တကအ်ခၟိုင်
သဘင်ကျာ်တကအ်ခၟိုင်ဂှ် စနူတ္ၚဲအတးစှ်ေ (ဨပြဳ ၁၄) ပွိုင် (၁၄) တ္ၚဲ ဆက်ကၠောန်အာ မွဲကွာန်တုဲ မွဲကွာန်ပၠန်ရ၊၊

ပေါမ်အာဂီုဒေသဂမၠိုင်
မင်ဗၠာဲအဇိတ္တကုမ္မာ
တကအ်လကိုဟ် (ဝါ) တကအ်ယက္ခ

ပ္ဍဲအခိင် ကျာ်တြဲပိုဲ ပါရမဳၜတ်တ် ဘဝဗောဓိသတ်ဂှ် ပ္ဍဲဒၞာဲ ဗဒါဲ ၜဳမသုန်ကောံဂှ် နွံတကအ်မွဲရ၊၊ လၟုဟ်တကအ်ဂှ် ညးကော်စ တကအ်ပဉ္စလိုင်၊၊ ပ္ဍဲသၟဝ်ဍာ် ဒၞာဲတကအ်ဂှ် နွံလွဳမာန် ဒေဝတဴမွဲ မဍိုက်ပေင်တဴ ကုပိုန်ကျာ်သြဳရ၊၊ သၟိင်ဗြဟ္မဒတ္တ မိက်ဂွံဂွံ ကောန်ဝုတ်ဒေဝတဴတုဲ ဗလးနင် သကိုပ်က္ၜင် ကဵုအာဂၠာဲ ဂွံထပှ်အလန် သကိုပ်က္ၜင် (၇) တအ်ဂှ် ဆညးမွဲကီု ဟွံဂွံမိင် ပရိုင်သဇိုင်ရ၊၊ ပ္ဍဲမရနုက်ကဵု (၈) ဝါဂှ် သၟိင်ဗြဟ္မဒတ္တ ဗလးဏာ ကောန်ဗြဴကၟာဲ အဇိတ္တကုမ္မာ မွဲဟာန်ကေုာံ ကောန်က္ၜင် (၅၀၀) သီုကဵု စၞအဟာရဘိုန်ဇိုန် ဗွဲမဂၠိုင်ရ၊၊ က္ၜင်မင်ဗၠာဲအဇိတ္တကုမ္မာ ကေုာံ ကောန်က္ၜင် (၅၀၀) ဂှ် ဒးလဗိုတ်ကျာတုဲ စိုပ်အာ တကအ်မွဲရ၊၊ ပ္ဍဲတကအ်ဂှ် ဇုတ်မၞိဟ်ဂအုံဒၟံင် ညံင်ဒဵုရ၊၊ ဇုတ်မၞိဟ်တအ်ဂှ် ဒှ်ဇုတ် က္ၜင်သၟိင်မဗလးနင် ကိုပ်ကၠာတေအ်ဂှ် ညးတေအ်ဂွံတီကေတ်ရ၊၊ ဒၞာဲဂှ် လၟုဟ် ညးကော်စ ကုန်ဇုတ် မနွံဂတကွာန် မုဟ်ဒဵု ပ္ဍဲဝါ မလုပ်ကွာန်မုဟ်နာင်ရ၊၊

မင်ဗၠာဲအဇိတ္တကုမ္မာ ဆက်မိတ် သၟိင်လကိုဟ် စၞအဟာဘောဇိုန်တအ်ရ၊၊ တုဲဂှ် မင်ဗၠာဲဂှ် လဴဗ္စ ဟိုတ်ညးတအ်မဂွံကၠုင်ဂှ်တုဲ သၟိင်လကိုဟ်ဂှ် စၞောန်ပညုင်ကဵု ဒၞာဲတကအ် ဗဒါဲၜဳမသုန် မကောံဂှ်ရ၊၊

တကအ်ဗြဴကၟာဲ

ၜိုန်ရ မင်ဗၠာဲအဇိတ္တကုမ္မာ မဂွံတီကေတ်ဒၞာဲ ကောန်ဝုတ်ဒေဝတဴကီုလေဝ် ဂွံကော်ဏာ ကောန်ဝုတ်ဒေဝတဴဂှ် ဟွံဂွံတုဲ မင်ဗၠာဲ ကေုာံ ကောန်က္ၜင် (၅၀၀) လုပ်ဇူ ပ္ဍဲတကအ်ဗြဴကၟာဲရ၊၊ မင်ဗၠာဲအဇိတ္တကုမ္မာဂှ် ဒှ်ဓဝ်ဇြဟာန် ကု ဨကရာဇ်ဗြဴ တကအ်ဗြဴကၟာဲတုဲ ပံင်နှဴရေင်သကအ်ရ၊၊ မင်ဗၠာဲအဇိတ္တကုမ္မာဂှ် မံင်ပ္ဍဲတကအ်ဂှ်လအ်တုဲ လ္ၚုကၠုင်စိုတ် မိက်ဂွံအာဌာန်တၞဟ်တုဲ ဟီုကဵု ဨကရာဇ်ဗြဴဂှ် ပ္ဍဲတကအ်ဏအ် ကၠာတေအ် မၞိဟ်တြုဟ်လေဝ် ဟွံမဲ၊ ယဝ်ရ သၞတအ် ကၠုင်ဗတိုက်မ္ဂး ဒးကျညးတၞဟ်ရ၊၊ ကာလဂှ် ဨကရာဇ်ဗြဴဂှ်ဟီု ဟွံဒးဂွိင်ကဵုသၞ၊ သၟိင်အိန် ကဵုလဝ် ဖံမုက်ပန် နွံမွဲ၊ ဇုက်ကၞေင် သွက်ဂွံဒက်ကၠေင်သၞ နွံမွဲ၊ တုဲတှ်ေ မြပံင် သွက်ဂွံဗါ်သၞဂှ် နွံမွဲ၊၊ ကြဳဇှ်ဣဓိဖံဂှ် ပ္ဍဲမုက်မွဲလပါ်ဂှ် တက်မ္ဂး သြောအ်သ္ၚု စၞအဟာရတအ် ပေင်အာ ဟင် ဖလူ ရ၊၊ မုက်မွဲလပါ်ဂှ် တက်မ္ဂး ဗွိုက်လတက်ဂှ် ပေင်ကၠုင်၊ မုက်မွဲလပါ်ဂှ် တက်မ္ဂး လွဟ်လက်နက်နာနာသာ် ကတဵုဒှ်ကၠုင်၊ မုက်မွဲလပါ်ဂှ် တက်မ္ဂး နန်ပြာသာဒ်ဂမၠိုင် သၠုင်တိုန် စဵုစိုပ်အကးတုဲ ဒၞာဲမဒးစိုတ်ဂှ် ပဒတဴမာန်ရ၊၊ ကဵုအသံ ကုဇုက်ကၞေင်မ္ဂး ဇုက်ကၞေင်ဂှ် ရပ်ကၠေင်ထောအ် သၞတအ် သီုဖအိုတ်တုဲ မြပံင်ဂှ် အခိင်ဒးစိုတ်ဂှ် ကဵုကုတ်ကအ် သၞတအ်ဂွံရ၊၊ မင်ဗၠာဲအဇိတ္တကုမ္မာ ဂွံတီကေတ် အစောမ်ကြဳဇှ်တအ်ဂှ်တုဲ ပ္ဍဲဗတံဂှ် ထပက်ပထောင်ထောအ် ဖံဇၞော်ဂှ်တုဲ ကၠတ်ဏာ ဇုက်ကၞေင် ကဵု မြပံင်ဂှ်တုဲ ကုကောန်က္ၜင်ဇကု (၅၀၀) ဂှ် ကၠတ်တိတ်အာ နူတကအ်ဗြဴကၟာဲဂှ်ရ၊၊

လိက်တၟအ် တိုင်သီ၊ ကွာန်တဝ်ကၞဴ၊ မချူလဝ်
(1) သက္ကရာတ် ၁၂၅၂ ဂိတုပသာ်မွဲမော်။
(2) တ္ၚဲဗုဒ္ဓဝါ သၟိတ်သီဏေဝ်ကြေဝ်။အဝါ
(3)သ ဘာတဝ်ကၞဴ အစာဂိုန် နန္ဒသိရိ ဝှ် ၅၉ ဝှ်
(4) ညးက္တိုဝ်ဗ္ဒဟ်သီ နွံပိုန်တဝ်ကၞဴ ဝါရသိရိ ဝှ် ၃၇
(5) ဝှ်။ လၟိဟ်သင် ၅၄ ဇကု သၟိတ်သီ။ နိဗ္ဗာနပ
(6) စ္စယောဟောတု။ ဒိ · ပု · အာ
ဗီုရုပ် ဟံသာ (တကအ်ခၟိုင်)

ကွာန်ဂမၠိုင် ၆၄
(၁) ကွာန်မုဟ်ဒုန် (မုဒွန်း)

(၂) ကွာန်ဒံင်ရာတ် (ဒေါင်းရပ်)

(၃) ကွာန် တကအ်မုဟ်ပန် (ကော့မုပွန်)

(၄) ကွာန် မုဟ်ဟေဲ (ကညှော်)

(၅) ကွာန်ကတိုင်စိင် (ကတောင်စိန်)

(၆) ကွာန်ၝောအ်နက် (ဘို့နက်)

(၇) ကွာန်သက္ကော (သက္ကော)

(၈) ကွာန်လၟိုင် (လမိုင်း)

(၉) ကွာန် ကၟံက်ထံင် (နတ်မှော်)

(၁၀) ကွာန်ခရိုက်သြိက် (ခရိုက်သစ်)

(၁၁) ကွာန်သေဲ (ကွန်သဲ)

(၁၂) ကွာန်သၞေဟ်မြာင် (မရမ်း)

(၁၃) ကွာန်ကၠဟ်ၜဳ (ကုလားဘီ)

(၁၄) ကွာန်ဝါလာမ် (ဝယ်လမ်း)

(၁၅) ကွာန်မုဟ်ရိုတ်ဍောတ် (မုရစ်ကလေး)

(၁၆) ကွာန်ကအ်ခဍာ် (ကော့ကဒိုက်)

(၁၇) ကွာန် သၞေဟ်မုဟ် (နှီုးမှုတ်)

(၁၈) ကွာန်အၜေတ် (အဘစ်)

(၁၉) ကွာန်လှာ (ကွန်လှာ)

(၂၀) ကွာန်ကၟာကှ်ေ (ကမာကေး)

(၂၁) ကွာန်ဆာဲပလာ (ဆယ်ဗလာ)

(၂၂) ကွာန်ခရိုက်နှဳသ္ၚုု (ခရိုက်နှီဟု)

(၂၃) ကွာန်ခရိုက်ဒုန် (ခရိုက်ဒူး)

(၂၄) ကွာန်ဇဳဂုင် (ဇီးကုန်း)

(၂၅) ကွာန်ဖန်ဖက် (ဖံဖ)

(၂၆) ကွာန်တဂဝ်ပတဳ (တကူပတီ)

(၂၇) ကွာန်ခလံက်ဂနာင် (ခလော့ခနိုင်း)

(၂၈) ဟလာဲဒေါအ် (ကုလားတို့)

(၂၉) ဍုင်ၜါသွာင် (ချောင်းဆုံ)

(၃၀) ကွာန်မုဟ်ရိုတ်ဇၞော် (မုရစ်ကြီး)

(၃၁) ကွာန်က‌‌ရေ‌င်ဝင်စိင် (ကရင်ဝင်းစိန်)

(၃၂) ကွာန်စက်ကာဲ (တော်ကဲ)

(၃၃) ကွာန်မုဟ်ခနဳ (မူခနီး)

(၃၄) ကွာန်မုဟ်ကွေဟ် (မုကွဲ)

(၃၅) ကွာန်ကမၞာမ် (ကမနင်း)

(၃၆) ကွာန်သၞေဟ်မုက် (နှီးမုတ်)

(၃၇) ကွာန်တကအ်ဍောတ် (ကော့ဒွတ်)

(၃၈) ကွာန်ကၠအ် (ကလော့)

(၃၉) ကွာန်ဝါဍောတ် (ရွာလွတ်)

(၄၀) ကွာန်ခဍာ (ကဒါ)

(၄၁) ကွာန်ယိုက် (ကွန်ယိုက်)

(၄၂) ကွာန်တဝ်ကၞဴ (တော်ကနာ)

(၄၃) ကွာန်လာန် (ညောင်လန်း)

(၄၄) ကွာန်ကၟာမဵု (ကမာမို)

(၄၅) ကွာန်မုဟ်ဒဵု (တောင်စွန်း)

(၄၆) ကွာန်မုဟ်နာင် (မုနိုင်း)

(၄၇) ကွာန်ကလုဲ (ကလွီ)

(၄၈) ကွာန်ကြေဝ်/ဒဵုကြေဝ် (ဒရယ်)

(၄၉) ကွာန်ဒံင်ဥ (ဒေါင်းဥ)

(၅၀) ကွာန်ကအ်ရဲ (ကော့ရွဲ)

(၅၁) တကအ်ၜိုပ် (ဟံသာကျွန်း)

(၅၂) ပလိုင်ဝါန် (ပလိုင်ဝမ်း)

(၅၃) တော်ပွန်

(၅၄) ကလော့ခနှိုင်း